مطالعات بین‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ

چکیده فهم ابعاد و زوایای پدیدۀ ارتباطات و رسانه، به مثابۀ یکی از تجلیات دنیای جدید و به روایتی علت موجدۀ تحولات تاریخی و اجتماعی و صورت‌بندی‌های فرهنگی، نیازمند مفهوم‌سازی و نظریه‌پردازی است. حضور و گستردگی وسایل ارتباط جمعی در سپهر عمومی و انباشت نشانه‌ها و تصاویر رسانه‌ای در همۀ عرصه‌های زندگی، چون اقتصاد و سیاست و فرهنگ و تولید و توزیع معانی، به رسانه‌ای‌شدن فرهنگ، سیاست، و اجتماع منتهی شده است. توجه به این نکته ضروری است که از مهم‌ترین مشخصه‌های تعیین‌کنندۀ موفقیت در ارتباطاتْ شناخت عناصر ارتباطی و عوامل مؤثر بر این عناصر است. در این مقاله، که هدف آن «بررسی عوامل مؤثر بر عناصر ارتباطی از دیدگاه قرآن کریم» است، ابتدا، در چهارچوبی مفهومی و با هدف کسب شناختی نسبتاً مجمل، به معرفی هریک از عناصر خواهیم پرداخت و در ادامه، ضمن احصاء‌ آیات مرتبط با این عناصر، با استفاده از روش «دلفی» عوامل مؤثر منتخب را به مثابۀ مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عناصر ارتباطی از نظر قرآن کریم تبیین و درنهایت، الگوی هنجاری ارتباطات از نگاه قرآن کریم را بر این اساس ترسیم می‌کنیم. نتایج تحقیق، بر اساس الگوی هنجاری ارتباطات قرآن کریم، تأثیرپذیری «عنصر فرستنده» از چهار عامل اصل فطرت، تفاوت پیش‌زمینه‌ها، ویژگی‌های شخصیتی و پایگاه اجتماعی، «عنصر پیام» از عوامل تکرار پیام، تعدد پیام‌رسان، و قالب‌های پیام، «عنصر کانال» از عامل ابزارهای انتقال پیام، و «عنصر گیرنده»، علاوه‌بر چهار مورد تأثیر‌گذار بر عنصر فرستنده، از چهار عامل ظرفیت درونی، آزادی در انتخاب پیام، تنوع زیستی، و تعدد نیازها را، به منزلۀ مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار، تأیید کرد.

چکیده نقد و بررسی نظریه‌های مرتبط با تکنولوژی‌های رسانه‌ای، که در ادبیات فرا ‌ارتباطی حاکم‌اند، می‌تواند درک درستی از ماهیت رسانه‌های مدرن را در اختیار محققان رسانه قرار دهد. از آن جمله رویکرد ابزارگرایی است، که به‌رغم منسوخ‌شدن در مطالعات معرفت‌شناختی رسانه، کماکان در نظریات ارتباطی نمود دارد. جبرگرایی اعم از خودمختاری تکنولوژیک، الزام تکنولوژیک، و تکامل‌گرایی تکنیکی، و تکنولوژی‌های رسانه‌ای را علت تمام تغییرات اجتماعی دانستنْ فقط در حد یک ادعا باقی مانده است؛ هرچند جبرگرایانی نیز وجود دارند که برای تکنولوژی‌های رسانه‌ای تا این اندازه اهمیت و تأثیر قائل نیستند و سهمی هم برای فضاهای رسانه‌ای در‌نظر می‌گیرند. ساخت‌گرایی اجتماعی، به مثابۀ آخرین نظریۀ پساجبرگرایی در‌صدد است که ابهامات و بعضاً گزافه‌گویی‌های مطرح‌شده از جانب هریک از حامیان ابزارگرایی و جبرگرایی طی قرن اخیر را رفع کند، و علاوه‌بر تصدیق تأثیرپذیری جامعه از تکنولوژی، تکنولوژی‌های رسانه‌ای را نیز برآمده از بستری تاریخی ـ اجتماعی بداند. در این مقاله دو پارادایم اصلی حاکم بر مطالعات ارتباطی نقدو بر ساخت‌گرایی اجتماعی در نقش نظریۀ جایگزین تأکید می‌شود.

چکیده «رسانه‌های اجتماعی» عنوانی است که چندین سال است به مجموعۀ سایت‌ها و ابزارهای ایجاد‌شده بر پایۀ رسانه‌های نوین و در فضای مجازی، از قبیل شبکه‌های ارتباطی و اینترنت و تلفن همراه، اطلاق می‌شود. در سال‌های اخیر شبکه‌های اجتماعی، نسبت به دیگر رسانه‌های اجتماعی، رشد چشم‌گیری داشته و توانسته‌اند مخاطبان انبوه و ناهمگونی را در سراسر جهان جذب کنند. شواهد در ایران نشان می‌دهد که، به رغم فیلتر‌بودن برخی از مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی، اقبال کاربران به این شبکه‌ها به شکلی تصاعدی رو به افزایش است. تمرکز اصلی این پژوهش بر «فیس‌بوک» به عنوان پرمخاطب‌ترین شبکۀ‌ اجتماعی بوده و محقق با هدف تبیین عوامل مؤثر بر گرایش به این شبکه در میان دانشجویان دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، و ضمن استفاده از روش پیمایش و تدوین پرسش‌نامه، به بررسی فرضیه‌های پژوهش پرداخته است. نتایج تحلیل داده‌ها نشان داد که بین فعال‌بودن مخاطبان و اعتماد به رسانه‌های خبری داخلی و گرایش به فیس‌بوک رابطه وجود دارد. همچنین فرضیۀ «رابطه میان گرایش سیاسی و گرایش به فیس‌بوک» در این پژوهش تأیید نشد.

چکیده در دهة اخیر رشد سریع اینترنت بر بسیاری از جنبه‌های زندگی بشر از جمله روش‌های ارتباطی آن‌ها تأثیر گذاشته است. یکی از مظاهر این تأثیر در گرایش جوانان به ازدواج از طریق اینترنت، در سال‌های اخیر، مشاهده می‌شود. در این مقاله علل گرایش به ازدواج‌ اینترنتی در بین دانشجویان بررسی می‌شود. پژوهش حاضر توصیفی ـ پیمایشی است. جامعة آماری همة دانشجویان دانشگاه اصفهان که در سال تحصیلی 1391 - 1390 در رشته‌های فنی ـ مهندسی، علوم انسانی، و علوم پایه مشغول به تحصیل بودند، بوده است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 384 محاسبه شد که به صورت نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای از سه دانشکدة فنی ـ مهندسی، علوم انسانی، و علوم پایه انتخاب شدند. با استفاده از روش پیمایشی و استخراج و تحلیل داده‌ها این نتیجه حاصل شد که عوامل فردی، خانوادگی، اجتماعی ـ فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، و تکنولوژیکی با گرایش به ازدواج اینترنتی در بین دانشجویان مرتبط بوده است که عامل اجتماعی ـ فرهنگی بالاترین و اقتصادی کم‌ترین علل گرایش به ازدواج‌های اینترنتی در بین دانشجویان بوده است.

چکیده همگرایی رسانه‌ای، درهم‌آمیختن قالب‌های رسانه‌ای، و یک‌پارچه‌سازی آن‌ها در قالب‌های دیجیتال، تحول اصلی صنعت رسانه را به ‌وجود آورده است. این مقاله پس از تعریف همگرایی از نگاه متخصصان رسانه، نظریة «فرهنگ همگرایی» را به عنوان نظریه‌ای در معرفی چیستی رسانه‌های جدید معرفی می‌کند. فرهنگ رسانه‌های جدید در سه مقولة تحرک، مشارکت، و هویت، مخاطبان را تغییر داده است. در این مطالعه با بررسی انواع فعالیت‌‌های جدید مخاطبان تلویزیون در عصر همگرایی، تلویزیون را، در این عصر، تلویزیون مشارکت معرفی می‌کند و به این سؤال پاسخ می‌دهد که آیا تلویزیون با این فرهنگ مصرف مخاطبان «رسانة جدید» است؟ در‌نتیجه بیان می‌شود که تلویزیون رسانه‌ای در حال تحول است که قالب‌های جدید آن را می‌توان رسانة جدید به حساب آورد. تلویزیون برای ادامة حیات و رشد خود در فضای همگرایی باید بتواند با رسانه‌های جدید مانند اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به تعامل برخیزد و بدین واسطه کنترل مخاطب بر جریان رسانه‌ای را افزایش دهد.

چکیده فنّاوری اطلاعات توانسته است تمامی شیوه‌ها و مسیرهای انتقال، مبادله، نمایش، ذخیره‌سازی، و مدیریت اطلاعات را متحول و دگرگون سازد. امروزه، فنّاوری‌های نوین ارتباطی چنان سرعت و عمقی به تغییرات اجتماعی داده‌اند که حتی پابرجاترین عرصۀ حیات بشری یعنی فرهنگ را نیز درنوردیده و انسان را در میانۀ یک دگرگونی فرهنگی جدی قرار داده‌اند؛ چرا که سرعت انتقال جریان فرهنگ، به‌واسطة ارتباطات نوین، در حال افزایش است. از این‌رو، ترسیم چنان دورنمایی در حوزۀ فنّاوری اطلاعات منشأ تحولات مثبت خواهد بود که مبتنی‌بر جایگاه‌ها و راهکارهای مطلوب فرهنگی باشد.
در این مقاله، ضمن تعریف مفاهیم فرهنگ و فنّاوری اطلاعات و بررسی ویژگی‌های آن‌ها، رابطۀ میان فرهنگ و فنّاوری اطلاعات با تأکید بر فنّاوری‌های نوین ارتباطی، که مهم‌ترین آن‌ها اینترنت است، مورد کنکاش قرار گرفته است. نگارنده در این بررسی دیدگاه‌های متفاوت دربارۀ تأثیرات و کارکردهای اینترنت را به ‌بحث کشیده و نشان داده است که با وجود همۀ ظرفیت‌ها، فرصت‌ها، و قابلیت‌های این فنّاوری نوین نباید مسائل و آسیب‌های به‌وجود‌آمده را از نظر دور داشت. در انتها به بررسی تأثیر اینترنت بر تغییر روند سنتی ارزش‌های دینی پرداخته شده است.
در این پژوهش، که با روش توصیف، تبیین، و تحلیل اطلاعات گردآوری‌شده از منابع کتاب‌خانه‌ای تهیه شده است، مشخص می‌شود که اینترنت ممکن است باعث تضعیف برخی ارزش‌های دینی شود.

چکیده در دو دهۀ اخیر، پس از پایان جنگ سرد و ظهور رسانه‌های نوین، ساختار رسانه‌ای‌ در اکثر کشورهای جهان تغییرات چشمگیری را، که پیش‌تر در حوزۀ مطبوعات تحقق یافته بود، از سر گذراند. در قرن 21، این وضعیت به‌صورتی فراگیر به حوزۀ رسانه‌های دیداری و شنیداری نیز تعمیم یافت و نگاه نوینی به کارکرد و فرایند اثرگذاری رسانه‌ها پدید آمد. این مقاله، پس از بررسی نظریات گوناگون دربارۀ نظام رسانه‌ای‌، با تمرکز بر رادیو ـ تلویزیون، به مثابۀ اثرگذارترین رسانه، به بررسی تغییرات ساختار مالکیت رسانه‌ای‌ در جهان پرداخته است.
از این‌رو با اشاره به دو الگوی رایجِ، «رادیو ـ تلویزیون خدمت عمومی» و «رادیو ـ تلویزیون خصوصی»، به بیان مزایای افزون‌تر‌ نظام خصوصی، که در اکثر کشورهای جهان جایگزین نظام انحصاری رادیو ـ تلویزیون دولتی گردیده است، نسبت به مدل انحصاری پرداخته‌ایم. درادامه، با بیان دیدگاه‌های نهادهای بین‌المللی، تجربۀ حدود 20 کشورجهان در گذار از نظام انحصاری رسانه‌ای‌ به نظام متکثر بررسی و، با تمرکز بر کشورهایی که از نظر فرهنگی، سیاسی، و موقعیت جغرافیایی مشابهت‌هایی قابل توجه با ایران دارند، به‌صورتی گذرا چگونگی مواجهۀ این کشورها با چالش‌ها و ابهامات تغییر ساختار مطالعه شده است. درنهایت، گذار از هزینه‌های نظام انحصاری به فرصت‌های نظام متکثر در قالب مدل بیان شده و نظام متکثر رسانه‌ای‌ به مثابۀ کارامد‌ترین ساختار رسانه‌ای‌ از نظر تحقق اهداف، از جمله جلب رضایت مخاطب و توجیه‌پذیری اقتصادی و تأمین منافع ملی و مصالح اجتماعی، معرفی شده است.